HEBRAJSKI DLA GOJÓW
film ciekawostki
Tematyka żydowska jest w filmach obecna bardzo często, nie tylko zresztą dlatego, że Hollywood zbudowali Żydzi. To fascynujący, ale i egzotyczny świat, w którym goj, nie będąc żydem, czyli wyznawcą judaizmu, czuje się czasami trochę zagubiony. Encyklopedyczny przewodnik po podstawowych pojęciach i wyrażeniach związanych z kulturą i religią Żydów może się bardzo przydać!
Na marginesie – nazwę członków narodu żydowskiego pisze się dużą literą, więc może się zdarzyć, że Żyd nie będzie żydem, ale nigdy odwrotnie! Każdy bowiem wyznawca judaizmu staje się automatycznie członkiem społeczności żydowskiej, czyli Żydem.
Historia Żydów jest długa i skomplikowana. Powiedzmy w uproszczeniu, że ich siedliskiem była Palestyna, z której, po likwidacji przez Rzym w II w n.e. niezależnego państwa żydowskiego, większość wyemigrowała, tworząc tzw. diasporę.
diaspora – określenie skupisk żydowskich znajdujących się poza obszarem Izraela
Żyjący w diasporze Żydzi rozpadli się na kilka odrębnych grup etniczno-kultowych, a są to:
Aszkenazyjczycy – mieszkańcy Europy Środkowej i Wschodniej (nazwa pochodzi od Aszkenazu, czyli średniowiecznego określenia Niemiec), posługujący się językiem jidysz
Najbardziej znanym obrazem pokazującym tę właśnie społeczność jest „Skrzypek na dachu”.
Sefardyjczycy – wygnańcy z Hiszpanii i Portugalii, którzy po 1492 r. osiedlili się w Holandii, Włoszech, na Bałkanach i na Bliskim Wschodzie; ich językiem jest landino
Żydzi orientalni (Mizrahijczycy) – społeczność żydowska mieszkająca w państwach arabskich Afryki Północnej, na Bliskim Wschodzie, w Azji Środkowej oraz na Kaukazie.
Najbardziej znane języki, jakimi posługują się Żydzi, to:
aramejski – używany na Bliskim Wschodzie od II tysiąclecia p.n.e. do czasów dzisiejszych, właśnie nim posługiwał się Jezus i w tym języku napisane są niektóre fragmenty Starego Testamentu
hebrajski (iwrit) – język starożytnego Izraela, który od VI w p.n.e. zaczął wychodzić z powszechnego użycia, stając się językiem martwym, używanym jedynie w celach religijnych; wskrzeszony pod koniec XIX w. przez Eliezera ben Jehudę, w formie nowoczesnej jest językiem urzędowym państwa Izrael; do zapisu stosuje się alfabet hebrajski
jidysz – utworzony we wczesnym średniowieczu w środowisku Żydów aszkenazyjskich na bazie języka niemieckiego z domieszką aramejskiego, hebrajskiego, romańskiego, a na wschodzie Europy także języków słowiańskich, zapisywany za pomocą alfabetu hebrajskiego; w przededniu wybuchu II wojny światowej używało go 11 mln Żydów.
Mimo rozproszenia i upływu dwóch tysięcy lat Żydom udało się zachować kulturową i religijną jedność (oczywiście z pewnymi różnicami). Spoiwem łączącym te różne środowiska jest judaizm.
judaizm – najstarsza monoteistyczna religia świata, głosząca wiarę w jednego i jedynego Boga (Jahwe – jego imienia nie wymawia się w zwykłej rozmowie, zastępując określeniem Hashem – Najwyższy), dla którego Żydzi są narodem wybranym. Jest to także zespół wartości, norm i postaw etycznych szczegółowo regulujących wszystkie aspekty życia codziennego w formie 613 nakazów i zakazów zawartych w Biblii i Talmudzie. Twórcą tej religii jest Mojżesz. Najważniejsze zasady judaizmu zawarte są w następujących dziełach:
1. Tora (prawo) – pięć najstarszych świętych ksiąg judaizmu, zawierających przesłanie Boga do człowieka, przekazane Mojżeszowi na górze Synaj; tekst Tory spisany jest na specjalnym zwoju zwanym rodałem
rodał – zszywane lub sklejane arkusze pergaminu z tekstem Tory, przymocowane do dwóch ozdobnych drewnianych wałków i zwijane z dwóch stron; w czytaniu tekstu pomocny jest jad – ozdobna, wykonana z kości słoniowej, metalu szlachetnego lub drewna, zakończona palcem pałeczka, służąca do wodzenia nią po tekście
2. Talmud – komentarz do Tory, zawierający opracowane przez rabinów w okresie III w. p.n.e. – VI w. n.e wskazówki postępowania w warunkach uniemożliwiających ścisłe przestrzeganie nakazów Tory, inaczej mówiąc jest to przystosowanie prawa religijnego do współczesnych warunków życia; służy rabinom do rozstrzygania sporów
Pewną odmianę judaizmu stanowi chasydyzm.
chasydyzm – ruch religijno-mistyczny powstały na ziemiach Polski wschodniej w drugiej połowie XVIII w., początkowo ostro potępiony przez rabinów, ale potem zaakceptowany. Według jego założeń Bóg jest wszędzie, a dobrze mu służyć można poprzez codzienne zajęcia. Najważniejszą metodą łączenia się z Jahwe jest stan ekstazy, religijnego uniesienia, stawianego wyżej od studiowania Talmudu. Oddawanie czci Bogu ma się wiązać z radością, toteż ważnym elementem obrzędów chasydzkich jest śpiew i taniec. Chasydyzm znalazł szeroki oddźwięk w najuboższych warstwach żydów, obecnie praktykowany jest głównie w USA i w Izraelu. Spośród innych żydów chasydów wyróżnia charakterystyczny strój: długi czarny płaszcz, kapelusz lub futrzana czapka, charakterystyczna fryzura z pejsami.
Filmem, w którym bardzo dobrze został pokazany ten właśnie odłam, jest „Austeria” Kawalerowicza.
Symbolami judaizmu są:
gwiazda Dawida (Magen David), tarcza Dawida – sześcioramienna gwiazda utworzona przez dwa przeplatające się trójkąty (heksametr); według tradycji symbol ten nosili na tarczach żołnierze króla Dawida w celu zapewnienia sobie boskiej ochrony; pełni w judaizmie taką rolę jak krzyż w chrześcijaństwie
menora – siedmioramienny kandelabr utworzony z siedmiu lampek oliwnych (paliwem płomienia może być tylko oliwa z oliwek), wykonany z jednej bryły metalu, zapalany w Świątyni Jerozolimskiej każdej nocy; jeden z najstarszych symboli judaizmu, obecnie oficjalny emblemat państwa Izrael.
Miejscem kultu Żydów jest synagoga.
synagoga (bożnica) – dom modlitwy, miejsce odprawiania nabożeństw, studiowania Tory i Talmudu; siedziba zarządu gminy (kahału) i sądu rabinackiego. Kobiety uczestniczą w nabożeństwie w specjalnie wydzielonym miejscu, zwanym babińcem – mieści się ono nad salą główną lub w przybudówce.
W czasie modlitwy obowiązkowym elementem stroju żyda są:
jarmułka (kipa) – okrągła czapeczka uszyta z sześciu klinów materiału, będąca oznaką szacunku dla Jahwe, musi być noszona także w czasie studiowania Tory
tałes (talit) – biały szal z czarnymi lub niebieskimi pasami oraz frędzlami, z najważniejszym najdłuższym frędzlem w jednym z rogów, na którym wiąże się supełki; tałes może też być wyposażony w atarę – pas o długości około 1 m i szerokości od 6 do 12 cm, często pięknie haftowany. Uprawnionymi do noszenia tałesu są mężczyźni żonaci.
Podstawowe modlitwy żydów to:
kadisz – modlitwa codzienna odmawiana niemal w całości w języku aramejskim
kidusz – modlitwa-błogosławienie, odmawiana w domu lub synagodze nad kielichem wina przed rozpoczęciem szabatu lub innego święta; rytualne pucharki lub kubki kiduszowe są zazwyczaj pięknie zdobione lub grawerowane. Kielich kiduszowy wręcza się chłopcom w czasie ceremonii bar micwa.
szema (szma Israel) – podstawowa modlitwa judaizmu, będąca żydowskim wyznaniem wiary; rozpoczyna się słowami: „Słuchaj Izraelu, Pan jest naszym Bogiem – Panem jedynym”
W czasie nabożeństw w synagodze modłom śpiewanym przewodzi
kantor (chazan) – urzędnik synagogalny, który musi dysponować dobrym głosem.
Zdarza się, że zawód ten jest przekazywany z ojca na syna, ci jednakże czasami buntują się, o czym opowiada głośny „Śpiewak jazzbandu” Alana Croslanda z 1927 r.
Najważniejsze żydowskie święta to:
szabat (szabas, sabat) – cotygodniowy czas odpoczynku, rozpoczynający się w piątek od zachodu słońca, kończący w sobotę wraz z zachodem słońca. Podczas szabatu zabroniona jest praca i gotowanie, a także smucenie się. W piątek wieczorem żydzi spożywają uroczystą kolację poprzedzoną zapaleniem przez panią domu dwóch świec i odmówieniem przez pana domu kiduszu
Rosz ha-Szana – święto Nowego Roku (według kalendarza gregoriańskiego przypada na wrzesień – październik), zwane także Świętem Trąbek, ponieważ tego dnia w synagodze dmie się w róg barani szofar, który symbolizuje trąbę mającą zabrzmieć w dniu sądu ostatecznego. Rozpoczyna dziesięciodniowy okres pokuty, zakończony Jom Kippur
Jom Kippur – święto pokuty, znane w Polsce jako Sądny Dzień, Dzień Przebłagania, Dzień Przebaczenia, Dzień Zmiłowania, Dzień Postu i Wielki Dzień, przypadające na 10. dzień roku żydowskiego. Święto, w czasie którego żydzi mogą oczyścić się z grzechów, upamiętnia zejście Mojżesza z góry Synaj z drugimi Tablicami Praw i oznajmienie im, że Bóg przebaczył im kult złotego cielca. W czasie Jom Kippur żydów obowiązuje 24-godzinny post i zakaz pracy, a w przeddzień należy odbyć rytualną kąpiel w mykwie (w niektórych środowiskach praktykowane jest symboliczne biczowanie się).
Chanukka – radosne Święto Świateł, obchodzone w grudniu przez osiem dni, upamiętnia zwycięstwo Machabeuszy nad armią syryjską w 166 r. p.n.e. i oczyszczenie Świątyni Jerozolimskiej z profanujących ją posągów bóstw greckich. Liczba 8 nawiązuje do liczby dni, w czasie których w Świątyni Jerozolimskiej płonęły lampki oliwne bez dolewania oliwy. Na pamiątkę tego wydarzenia przez osiem kolejnych dni zapala się świece w specjalnym dziewięcioramiennym świeczniku chanukija (9. ramię – szamasz – jest pomocnicze, od świecy na nim ustawionej zapala się pozostałe).
Purim – radosne święto ustanowione na pamiątkę udaremnienia przez Esterę pogromu Żydów perskich w perskim imperium Achemenidów. Obchodzone jest w lutym – marcu, a przybiera formę karnawału, przebierania się w fantazyjne stroje, przesyłania znajomym prezentów i obdarowywania biednych żywnością. Tradycyjnym przysmakiem tego święta są trójkątne słodkie bułeczki z makiem, zwane uszami Hamana (hamantaszen). Do religijnych obowiązków należy picie alkoholu do momentu, w którym nie można będzie rozróżnić okrzyków: „Niech będzie błogosławiony Mordechaj” i „Niech będzie przeklęty Haman”.
Wydarzenia, do których nawiązuje Purim, pokazane są m.in. w filmie „Jedna noc z królem” (reż. Michael O. Sajbel).
Pesach – upamiętnia wyjście Żydów z Egiptu i obchodzone jest podczas pierwszej wiosennej pełni księżyca po zrównaniu dnia z nocą (marzec – kwiecień). W czasie tego święta w synagodze czyta się „Pieśni nad Pieśniami” oraz recytuje psalmy dziękczynne i spożywa macę. Jest to także święto wiosny i wolności.
Do rytualnych obrzędów i ceremonii judaizmu należą:
obrzezanie – obcięcie kawałka napletka członka niemowlęcia płci męskiej, dokonywanie w ósmym dniu życia w czasie rytuału brit mila; symbolizuje przymierze człowieka z Bogiem
bar micwa – ustanowiona w XIV w. uroczystość, w czasie której trzynastoletni chłopiec zostaje uznany za dorosłego i staje się w pełni odpowiedzialny wobec prawa Mojżeszowego, uzyskując prawo do pełnego udziału w ceremoniach religijnych odbywanych w synagodze. W czasie bar micwy chłopiec odczytuje fragment Tory i wygłasza do niej komentarz. Uroczystość ta odbywa się zwykle w pierwszy szabat po 13. urodzinach.
Bar micwa jest częstym tematem filmów, przykładem „Moja bar micwa”, „Rodzinne marzenia”, „Poważny człowiek”.
bat micwa – odpowiednik bar micwy, wprowadzający w dorosłość dwunastoletnią dziewczynkę; uroczystość została ustanowiona dopiero w 1922 r. i jest praktykowana głównie przez postępowych żydów, podczas gdy większość ortodoksów jej nie akceptuje. W środowiskach bardziej ortodoksyjnych bat micwa odbywa się w domu, liberałowie stosują obrzędy analogiczne do bar micwy.
Obrzęd bat micwy został pokazany w australijskim filmie „Cześć, jestem Esther” Cathy Randall, opowiadającym dzieje trzynastolatki buntującej się przeciwko normom narzucanym jej przez religijnych rodziców Żydów.
sziwa – siedmiodniowy, bardzo restrykcyjny okres żałoby po śmierci członka rodziny. Zabronione jest wtedy opuszczanie domu, praca, strzyżenie się i golenie, kosmetyka upiększająca, noszenie obuwia ze skóry, uprawianie seksu, należy za to siedzieć na niskim stołku i zasłaniać lustra. Opiekę nad żałobnikami sprawują sąsiedzi, którzy m.in. przynoszą im posiłek.
Temat sziwy został pokazany w humorystyczny sposób w niemieckiej komedii „Siła złego na jednego” (reż. Dani Levy). Pogrążony w długach ateista Jakob Zuckermann z Berlina Wschodniego może otrzymać po zmarłej matce, mieszkance Berlina Zachodniego, spory majątek, warunkiem jest jednak wypełnienie co do joty żydowskiego ceremoniału pogrzebowego i pogodzenie się z bratem, ortodoksyjnym żydem. Jakobowi przychodzi to z najwyższym trudem.
Judaizm i kultura żydowska to nie tylko religia, rytuały i przedmioty, ale także ludzie. W tej dziedzinie do podstawowych pojęć należą:
rabin, u chasydów rebe (mistrz) – religijny przełożony i administrator gminy wyznaniowej, zarządca chederów (szkół religijnych) i domów modlitwy; pełni rolę duchowego ojca, doradcy, sędziego i interpretatora prawa religijnego w gminie. Jego autorytet opiera się wyłącznie na wiedzy i „bogobojności”, aby zostać rabinem w tradycyjnej gminie żydowskiej, trzeba ukończyć kilkunastoletnie studia rabinackie. Dużą rolę rabini odgrywają w filmie „Poważny człowiek” Etana i Joela Coenów.
cadyk – słowo to znaczy sprawiedliwy, wzór pobożności, pokory i sprawiedliwości. Początkowo mianem tym oznaczano 36 sprawiedliwych (lamed vovnik), dzięki którym, jak głosi kabała, przetrwa świat. Po narodzeniu się chasydyzmu mianem cadyka zaczęto określać przywódców chasydów, których otaczano szczególnym kultem, ponieważ przypisuje się im zdolność czynienia cudów i uzdrawiania. Z tego względu ich groby stają się celem pielgrzymek.
Judaizmu dzieci i młodzi uczą się w specjalnych szkołach i uczelniach, a są lub były to:
cheder – dawna szkoła elementarna, w której uczono religii, czytania, pisania i liczenia, często mieszcząca się w domu nauczyciela; w ramach religii uczono czytania modlitewnika, Tory i Talmudu
jesziwa, jeszybot – uniwersytet żydowski, rodzaj wyższej szkoły talmudycznej dla nieżonatych studentów, w której dawniej naukę pobierali chłopcy w wieku od trzynastu, czternastu do dwudziestu kilku lat. Największą przedwojenną jesziwą na świecie była założona w 1930 r. Jeszywas Chachmej Lublin – Lubelska Szkoła Mędrców, posiadająca w swych zbiorach cenny, liczący 13 000 tomów księgozbiór.
Najgłośniejszym filmem związanym z tematem studiów jest „Yentl” Barbry Streisand, opowiadający o dziewczynie, która aby podjąć studia na jesziwie, przebiera się za chłopca. Akcja filmu rozgrywa się w początkach XX wieku.
Sporo terminów dotyczy kuchni żydowskiej, która musi być koszerna. Słowo koszerny odnosi się zresztą nie tylko do kuchni, np. koszerny jest tylko ten tałes, w którym nie brakuje frędzli.
koszerność – normy określające zgodność żywności i procesu przygotowywania posiłków z prawem żydowskim (halachą); przykładowe reguły to: spożywanie tylko mięsa zwierząt posiadających rozszczepione kopyto i przeżuwających oraz mleka i jaj pochodzących od tych zwierząt, przy czym mięso powinno pochodzić tylko z uboju rytualnego; zakaz łączenia produktów mięsnych z produktami mlecznymi oraz nakaz stosowania odrębnych naczyń do gotowania tych produktów
maca – niezakwaszony i niewyrośnięty chleb z samej mąki i wody, spożywany w czasie Pesach dla upamiętnienia pośpiesznego opuszczenia Egiptu przez Izraelitów
chala, chałka – białe pieczywo z mąki pszennej (biel symbolizuje czystość i odnowienie), spożywane w czasie szabatu i innych świąt
cymes – nazwa kilku słodkich potraw żydowskich podawanych jako rodzaj deseru, ich podstawą jest podsmażana marchewka z dodatkiem suszonych owoców, może też zawierać ziemniaki, pomidory, bakalie, wołowinę, kurczaka, ananas, jabłka; w dawnej Galicji cymesem nazywano też jabłko pieczone w cieście z sosem waniliowym, rodzynkami i cynamonem
czulent – ciepły posiłek na szabat, złożony z ziemniaków, fasoli, kaszy perłowej, mięsa wołowego i przypraw, niekiedy z dodatkiem suszonych śliwek; przyrządza się go w piątek po południu i pozostawia na noc w piecu, ponieważ gotowanie w szabat jest zabronione.
Po śmierci Żydzi są chowani na cmentarzach, w Galicji zwanych kirkutami.
kirkut – nazwa wywodzi się z niemieckiego słowa Kirchhof. Żydowskie cmentarze musiały znajdować się poza miastem i nie wolno było likwidować w nich grobów, chyba że zaszła konieczność przeniesienia szczątków do grobu w Ziemi Świętej lub do grobu rodzinnego albo przeniesienia z cmentarza nieżydowskiego, jeśli cmentarzowi zagraża profanacja lub podtopienie. Każdy grób wyposażony jest w tzw. macewę.
macewa – pionowo ustawiona kamienna płyta nagrobna o prostokątnym, trójkątnym lub półkolistym zwieńczeniu, pokryta inskrypcją, często zdobiona symbolicznymi płaskorzeźbami, obrazującymi pochodzenie, zalety czy imię zmarłego, mogą to być wyobrażenia złamanego drzewa, owcy, lwa, motyla, świecy lub świecznika (głównie groby kobiet) itp.
Czasami po śmierci zmarły nie może zaznać spoczynku i wtedy powraca na ziemię w formie dybuka.
dybuk – dusza zmarłego, która wnika w ciało osoby żyjącej, powodując zmianę jej osobowości, przemawia jej ustami, ale swoim głosem. Aby wypędzić dybuka, należy odprawić egzorcyzmy, w wyniku których duch opuszcza ciało nawiedzonego przez mały palec u nogi. Wiara w dybuki sięga starożytności, ale wraz z nazwą ducha upowszechniła się dopiero w XVII wieku.
Dybukowi poświęcony jest „Dybuk” Michała Waszyńskiego z 1937 r., będący ekranizacją dramatu Szymona An-skiego (właśc. Salomona Zeinwela Rapaporta) „Misterium na pograniczu dwóch światów”. Film opowiada historię chłopaka, któremu odmówiono dawno obiecanej narzeczonej i który po śmierci wstępuje w nią w dniu jej ślubu.
Ważnym elementem wierzeń żydowskich, często pojawiającym się w literaturze, jest golem.
golem – postać ulepiona z gliny na wzór człowieka i ożywiona za pomocą magicznej formuły, ale pozbawiona duszy i co za tym idzie zdolności mowy. Zazwyczaj niesie Żydom pomoc, ale ma także wrodzoną żywiołową siłę niszczycielską. Pierwsze przekazy o golemie utworzonym przez człowieka zawiera Talmud, a najbardziej znana legenda na temat golema mówi o stworzeniu go przez rabina Jehudę Löw ben Bezalela z Pragi w drugiej połowie XVI w. celem obrony Żydów przed prześladowaniami.
Golem był bohaterem wielu filmów, do których należy zaliczyć dzieło niemieckiego ekspresjonisty Paula Wegenera „Golem” z 1920 r. Filmowy gliniany potwór, stworzony w celu obrony Żydów, zwraca się przeciwko swoim twórcom, a wcześniej brutalnie ingeruje w miłość dobrze urodzonego młodzieńca z wyższych sfer do dziewczyny z niższych sfer.
Z judaizmem wiąże się także kabała.
kabała – w dużym skrócie i uproszczeniu: nurt filozoficzno-religijny o charakterze ezoterycznym, którego geneza sięga I w. n.e., a odrodzenie przypada na wiek XII, gdy w środowisku Żydów sefardyjskich (Hiszpania) nastąpił rozkwit teorii mistycznych. Celem kabały jest odszyfrowanie przekazu dawnych proroków i poznanie ukrytej natury Stwórcy, co pozwoli na odgadnięcie jego zamiarów. Jest to możliwe tylko dzięki znajomości tajemnej wiedzy. W kabale wykorzystywana jest bogata symbolika terminologiczna i specjalna symbolika liczbowa. Współcześnie stanowi podstawę rozwoju ruchów okultystycznych i teozoficznych, takich jak New Age, Sierra Club, Dzieci Boga czy Zero Population Growth, jest także wykorzystywana przez masonerię.
Z języka hebrajskiego wywodzą się dwa popularne wyrażenia, które warto znać, ponieważ są powszechnie stosowane. Są to:
szalom (pokój) – tradycyjne pozdrowienie / przywitanie, w pełnej wersji brzmiące „szalom alejchem” – pokój wam
mazł tow (dobry los) – odpowiednik polskiego „powodzenia”, „winszuję”, stosowane przy życzeniach szczęścia i gratulacjach.
Zainteresowani kulturą żydowską i judaizmem znajdą w kinematografii setki filmów z wątkami żydowskimi lub opowiadających o samych Żydach i żydach, tych, którzy już dawno przeminęli, jak i tych, którzy żyją współcześnie. Tych, którzy swoją żydowskość pielęgnują, starają się ją ukryć lub dopiero odkrywają, a także tych, którzy pragną oderwać się od tradycji i wierzeń pielęgnowanych przez ich rodziców. Ich losy pokazywane są w sposób dramatyczny lub komiczny.
Do ciekawszych lub bardziej znanych tytułów należą: „Skrzypek na dachu”, „Austeria”, „Lista Schindlera”, „Pianista”, „Sztukmistrz z Lublina”, „Europa, Europa”, „Fanatyk”, „Ziemia obiecana”, „Wrogowie”, „Śpiewak jazzbandu”, „Przygody rabina Jakuba”, „Dybuk”, „Szara strefa”, „Sanatorium pod Klepsydrą” i wiele, wiele innych.
